Cleopatra uit Oeganda: “Geen hiv-test, omdat de overheid zich afvraagt of we wel zorg verdienen”

“Verstoten worden door je familie, je baan kwijtraken, geen veilige grond meer onder je voeten. En waarvoor?” Cleo Kambugu kent de effecten van de nieuwe anti-lhbtiq+-wet in Oeganda maar al te goed, want voor haar herhaalt de geschiedenis zich. In 2014 werd een vergelijkbare wet ingevoerd. Haar naam werd in een lijst van ‘prominente homoseksuelen’ gepubliceerd op de voorpagina van een landelijke Oegandese krant. Ze was haar leven niet meer zeker en moest haar land ontvluchten. Gelukkig werd de wet geschrapt na internationale druk. Na acht jaar verhuisde ze terug naar de Oegandese hoofdstad Kampala – “niet veilig, wel thuis”, zegt ze zelf. Maar nu gebeurt alles weer van voor af aan.

Gecriminaliseerd

“Ergens is het goed om te zien wat er in de afgelopen 10 jaar is veranderd. Mensen weten nu dat wij, transgender mensen, bestaan. Toen ik me in 2011 bij de beweging aansloot was dat heel anders.” In de Anti-Homosexuality Act 2023 staat het hele rijtje uitgeschreven: homoseksueel, lesbisch, biseksueel, transgender, queer – en elke andere seksuele- of genderidentiteit die tegengesteld is aan de binaire categorieën man en vrouw. Maar de context is verschrikkelijk: lange gevangenisstraffen voor homoseksuele handelingen en zelfs de doodstraf voor zogenaamde ‘verergerde homoseksualiteit’: homoseksuele handelingen door mensen met hiv. Niet alleen lhbtiq+’ers worden gecriminaliseerd, maar ook iedereen die de gemeenschap helpt – door voorlichting en zorg te bieden bijvoorbeeld – loopt risico op een gevangenisstraf.

“Hoeveel mensenlevens gaat het kosten voor ons als land om te leren verschillen te accepteren? Mijn hart huilt voor queer jongeren die dit nu meemaken. Jongeren die zich geen raad meer weten, zelfmoord plegen. Dit is de hoogste prijs om te betalen voor gelijkheid.”

Sinds de wet in februari 2023 werd voorgesteld, was deze het gesprek van de dag in Oeganda. Dat maakte ook dat geweld tegen mensen uit de gemeenschap oplaaide en veel van hen moesten onderduiken. “Hiervoor kon de gemiddelde Oegandees een gesprek met je voeren over seksualiteit en genderidentiteit. Nu wil niemand meer met je gezien worden.”

Ook de impact op de aidsbestrijding is enorm.  “Al het werk dat we waren begonnen is nu verboden. De centra die specifiek voor de lhbtiq+-gemeenschap waren opgezet, zijn nu illegaal. Maar ook reguliere zorgverleners kunnen geen zorg meer bieden aan lhbtiq+’ers, want dan worden ze gezien als medeplichtig aan een strafbaar feit. Ik kan niet meer zomaar een hiv-test krijgen, omdat onze overheid zich afvraagt of we wel zorg verdienen.”

Bredere aanval

De ontwikkelingen in Oeganda staan niet op zichzelf, ziet Cleo: “Dit is een politiek spel. Wat nu in Oeganda gebeurt, is onderdeel van een veel bredere aanval op onze gemeenschap. Dit is een fascistische beweging die onze rechten wil ondermijnen. Dit gebeurt in Kenia, in Burundi, in Tanzania, overal in Afrika. Dit is onze Roe v. Wade (het terugdraaien van de Amerikaanse abortuswetgeving, red.) Rechten waarvan je dacht ze vaststonden, worden teruggedraaid.”

“En vergis je niet, dit kan overal gebeuren. Want dit was niet ons gevecht. Deze anti-rechtenbeweging is geïmporteerd en gefinancierd door conservatieve organisaties uit het Westen.” Een schril contrast met het buitenlandbeleid van veel van deze landen, zegt Cleopatra. “Waarom gaan deze landen niet achter hun inwoners aan die hierachter zitten? Ze zouden in hun eigen land verantwoordelijk moeten worden gehouden voor hun daden. We weten wie dit zijn. We weten welke organisaties dit zijn. Ze veroorzaken enorme schade in Afrika.”

Sancties

Inmiddels heeft minister Schreinemacher voor Ontwikkelingssamenwerking aangekondigd dat ze Nederlandse financiering van 25 miljoen euro voor een rechtshandhavingsprogramma in Oeganda wil stopzetten. Zo wordt de vervolging van de gemeenschap niet met Nederlands geld gefinancierd. Zulke internationale druk is belangrijk, maar er is meer dat mensen in het Westen kunnen doen, zegt Cleopatra. “Jezelf informeren over wat er gebeurt buiten Nederland en dat delen met anderen is nuttig, omdat het niet los van elkaar staat. Alles is verbonden. Ik ben ervan overtuigd dat wat nu hier in Oeganda gebeurt, overal kan gebeuren.”

Kleine dingen

Bovendien hoopt Cleo op steun voor iedereen in de gemeenschap die bijdraagt aan verandering. “Ik ontmoette een trans persoon, Frankie, die een geweldige zanger is. De liedteksten én de stem: zo prachtig, als Frankie zingt, moet je huilen. Nu zal Frankie geen subsidie van Aidsfonds krijgen om te zingen, maar door te zingen beïnvloedt die wél de geschiedenis. Ik hoop zo dat mensen zich realiseren hoe al die kleine bewegingen samen het verschil maken, en dat ook die individuen steun verdienen en hun woorden gedeeld moeten worden.”

Veerkracht

En de toekomst? Cleo is moe, maar hoopvol. “Ik ben nu 37. Ik begon met dit werk als twintiger, en ik ben moe van het verdedigen van mijn rechten tegenover mensen die geen idee hebben waar ze het over hebben, die ontzettend gevaarlijke beslissingen maken op basis van misinformatie. Maar onze gemeenschap is veerkrachtig. We hebben altijd een manier gevonden om te overleven en te floreren, zelfs als dat betekent dat we moeten terugtrekken of onderduiken. Twee groepen activisten vechten de wet nu aan bij het Grondwettelijk Hof, en daarnaast bedenken we nu hoe we verder gaan in een sterk veranderd klimaat. Deze storm is verschrikkelijk, maar elke storm waait over. Ik hoop dat we leren van wat hier gebeurt. En als we een gesprek moeten hebben over gender en seksualiteit, laten we dat dan vooral doen. Maar niet ten koste van mensenlevens, hun broodwinning en vrijheid. Want of je er nu een wet op maakt of niet, queer mensen hebben altijd bestaan, en ze zullen er altijd zijn.”