Hiv verstopt zich in het brein – en Marieke vond een manier om het daar beter te bestuderen

Hiv is een meester in verstoppertje spelen. Het virus nestelt zich op allerlei plekken in het lichaam, diep in je cellen, waar het zich stilhoudt en je afweersysteem en medicijnen het niet goed kunnen bereiken. Daardoor is er nog steeds geen geneesmiddel voor hiv.  

Dat hiv zich óók schuilhoudt in de hersenen werd al langer vermoed. Maar het brein is een lastig te onderzoeken gebied. Je kunt niet zomaar een stukje hersenweefsel afnemen bij een levend persoon. Daarom weten we nog relatief weinig over hoe hiv zich daar gedraagt, terwijl dat wel belangrijke informatie is voor het ontwikkelen van een geneesmiddel.

Nieuwe techniek

Viroloog Marieke Nühn dook voor haar proefschrift, dat ze vorige week verdedigde, daarom met steun van Aidsfonds in dit belangrijke vraagstuk.  Ze deed onderzoek in de hersencellen van overleden mensen met hiv, en paste een nieuwe techniek toe om de kernen van hersencellen te isoleren: fluoresence-activated nuclei sorting. Daarmee kan veel preciezer onderzocht worden wat de impact van het virus daar is.  

“Dit is een techniek die al werd gebruikt in Alzheimeronderzoek, maar voor hiv-onderzoek relatief nieuw is,” legt Nühn uit. “We kwamen op het idee door met een collega-wetenschapper te praten die veel research doet naar de hersenen.”
Ze optimaliseerde de techniek om verschillende soorten cellen in het brein nauwkeurig te kunnen bestuderen.

Waar hiv zich verstopt

Nühn’s onderzoek leverde twee belangrijke ontdekkingen op. Ten eerste: intact hiv zit inderdaad in het brein. Dat was daar al eerder gevonden, maar is nu voor het eerst aangetoond in de microglia, de afweercellen van de hersenen.

Bovendien konden de onderzoekers bij in het lab nagemaakte microglia het proces van de infectie nabootsen met virussen uit de hersenen.

Heel af en toe duikt hiv ook op in T-cellen in de hersenen, die normaal vooral in het bloed actief zijn. Sommige van de gevonden virussen bleken in staat om beide celtypen te infecteren. Ook dat is een belangrijk inzicht om te begrijpen hoe hiv zich verplaatst, en hoe het uiteindelijk onschadelijk gemaakt zal moeten worden.

Verhoogde afweerreactie

Tweede ontdekking: het afweersysteem in de hersenen van mensen met hiv is actiever dan normaal. Dit is het duidelijkst te zien bij mensen die geen hiv-medicijnen gebruikten. Die aanhoudende afweerreactie zou schadelijk kunnen zijn voor het brein, en mogelijk bijdragen aan cognitieve problemen zoals geheugenverlies of verminderde concentratie.

Uit dat gegeven volgt een belangrijk inzicht voor één van de strategieën waarmee onderzoekers hiv in de toekomst hopen te kunnen genezen: de shock-and-kill-methode. Daarbij wordt slapend virus in het lichaam wakker geschud (shock), zodat de afweer of medicatie de geïnfecteerde cellen kunnen opruimen (kill).

Daar zet Nühn nu een kanttekening bij. Het wakker schudden van het hiv-reservoir in het brein kan namelijk leiden tot een verhoogde immuunreactie, en dat zou wel eens schadelijk kunnen zijn voor het brein. “Dit inzicht maakt de strategie zeker niet nutteloos, maar het benadrukt wel dat het belangrijk is om in onderzoek ernaar goed de risico’s te overwegen en te meten wat er in de hersenen gebeurt,” legt ze uit.

Belangrijke stap vooruit

Nühns onderzoek is een belangrijke bouwsteen in de zoektocht naar een geneesmiddel voor hiv. Want daarvoor moeten we precies weten waar het zich verstopt en hoe het daar overleeft. Dankzij haar werk kunnen wetenschappers nu gerichter zoeken naar manieren om hiv voorgoed uit te schakelen.